Hoàng Hưng
Gần đây trên mạng xuất hiện một số tư liệu mới về phong trào Nhân văn – Giai phẩm. Tiểu luận mang tên “Vụ Nhân văn – Giai phẩm từ góc nhìn một trào
lưu tư tưởng dân chủ, một cuộc cách mạng văn học không thành” của nhà
văn Lê Hoài Nguyên, nguyên đại tá Cục An ninh Tư tưởng Văn hóa Bộ Công
an (A 25), là một tư liệu quan trọng góp phần vào lịch sử đấu tranh dân
chủ của nước Việt Nam hiện đại. Trong tiểu luận trên, tác giả xếp vụ án
“Về Kinh Bắc” 1982[1] vào
mục “Hậu Nhân văn”. Chính điều này đã gợi hứng cho tôi quyết định viết
về vụ “Về Kinh Bắc” với tư cách người trong cuộc, mong góp thêm phần
hoàn chỉnh tư liệu về phong trào lịch sử này.
Một trang trong tập bản thảo “Về Kinh Bắc”
Vụ án “Về Kinh Bắc” chắc đã được khởi động từ
quãng giữa năm 1982, khi anh Nguyễn Mạnh Hùng, TS Kinh tế, GS đại học ở
Canada, cũng là nhà văn Việt Nam hải ngoại có bút hiệu Nam Dao, đang làm
việc/thăm chơi ở Hà Nội, xin nhà thơ Hoàng Cầm một bản chép tay tập thơ
Về Kinh Bắc (VKB) để đem về Canada. Nguyễn
Mạnh Hùng được chính quyền Việt Nam coi là “Việt kiều yêu nước”, đã đóng
góp tích cực cho phong trào ủng hộ miền Bắc, chống Mỹ và chính quyền
miền Nam từ khi còn là sinh viên ở Canada. Sau khi đất nước thống nhất,
anh đã nhiều lần về nước, có tham gia tư vấn cho chính phủ về kinh tế.
Mặt khác, anh lại quan hệ thân thiết với các nhà văn trong nhóm Nhân văn
– Giai phẩm, đặc biệt với nhà thơ Hoàng Cầm mà anh yêu mến.
Việc Hoàng Cầm cho Nguyễn Mạnh Hùng một bản chép tay VKB
chẳng có gì cần bí mật, khi chưa hề có văn bản hay chỉ thị miệng của
cấp thẩm quyền nói rằng tập thơ bị cấm lưu hành. Vả lại, ở cái quán rượu
43 Lý Quốc Sư mà Hoàng Cầm sống nhờ vào đó từ nhiều năm, lúc nào cũng
chật khách trầm ngâm say và âm u khói thuốc, trong đó hầu hết là những
người yêu văn nghệ “ngoài luồng”, và không ít “đặc tình” (cộng tác viên,
nói nôm na là chỉ điểm của CA), “cá chìm” (tiếng lóng để chỉ trinh sát
công an thường phục), thì có gì liên quan đến ông Hoàng “thơ chui” này
mà giữ kín được! Nhưng muốn hiểu vì sao có vụ án “Về Kinh Bắc”, phải
ngược thời gian lên mười năm trước, khi một số bài trong bản thảo VKB
bắt đầu được truyền tay hơi rộng trong giới yêu thơ, trong đó ba bài
“Cây tam cúc”, “Lá diêu bông”, “Quả vườn ổi”(thường được gọi là bộ ba cây-lá-quả)
được mến mộ nhất – phần quan trọng vì chúng được xì xầm diễn giải như
lời oán trách của “em” (văn nghệ sĩ) với “chị” (Đảng), đại khái “em” yêu
“chị”, nhưng “chị” đã lừa “em”, cho “em” ăn toàn “quả rụng”, rồi bỏ mặc
“em” bơ vơ để đi lấy chồng… Theo Hoàng Cầm kể, thì năm 1974, CA Hà Nội
có kêu tác giả lên răn đe về việc lưu truyền những bài thơ “có nội dung
xấu” ấy. Hoàng Cầm phải ngưng, nhưng sau 1975, với không khí hào hứng
của những ngày “miền Nam nhận họ, miền Bắc nhận hàng”, VKB lại
có thêm độc giả ở miền Nam, và đến 1979, sự giao lưu với nước ngoài bắt
đầu được cởi mở hơn, một số Việt kiều đã có được một số bài thơ chép tay
của nhà thơ, trong đó dĩ nhiên “bộ ba cây-lá-quả” vẫn đứng đầu
bảng. Hoàng Cầm có kể đích danh một nữ bác sĩ xưng tên là Cần Thơ ở
Pháp đã xin ông gửi cho một số bài thơ, sau này bà cho biết bà là đệ tử
của thiền sư Thích Nhất Hạnh ở Làng Mai. Trong khi xét hỏi bản thân tôi,
một sĩ quan CA cho biết: VKB bắt đầu thành vấn đề nghiêm trọng
chính là vì mấy bài thơ này được in trên một tờ báo ở Pháp kèm theo lời
bình mang tính chống đối chính trị. Theo Hoàng Cầm thì CA có đọc cho
ông nghe bài viết ấy trên báo Đất Mẹ (Quê Mẹ?)[i]
Tóm lại, chậm nhất là vào mùa thu 1982, một
chuyên án VKB đã được mở ra, với mục đích ngăn chặn việc đưa bản thảo
này ra nước ngoài và bắt tội tác giả của nó, hoặc đơn giản chỉ là mượn
cớ việc chuyển bản thảo này ra nước ngoài để trừng trị tác giả cho bõ
ghét. Theo Hoàng Cầm thì khả năng 2 là chính, ông nhất định cho rằng
chính Tố Hữu là người chủ trương, vì căm ghét Hoàng Cầm đã dám chê thơ
ông ta (vụ phê bình tập Việt Bắc năm 1956), chưa kể đã “dám nổi
tiếng” hơn ông ta trong kháng chiến! Và cũng theo Hoàng Cầm, để làm
việc này, Tố Hữu đã sử dụng một số “CA riêng” của mình.
Thế là trong lúc một cái lưới đang giăng ra xung
quanh quán rượu Hoàng Cầm ở 43 Lý Quốc Sư, thì tôi ở Sài Gòn ra, vô tình
chui vào đó, trở thành con cá to (?) cuối cùng để CA cất vó!
Vì sao định mệnh lại chọn tôi làm con cá oan
nghiệt kia? Suốt mấy năm trời trong trại giam tôi vẫn tự hỏi, vì xét
theo logique, tôi chẳng thể nào hình dung mình có ngày “ách giữa đàng
đâm quàng vào cổ” như thế.
Bởi lẽ thứ nhất: từ khi Hoàng Cầm hoàn thành VKB
(mùa Xuân 1960) cho đến tháng 8 năm 1982, đã có hàng trăm bản chép tay
của nó được lưu truyền, mà không thấy ai làm sao, cũng không ai phổ biến
lệnh cấm dù chỉ là lệnh miệng. Lý lẽ này tôi lặp đi lặp lại trong các
buổi hỏi cung, tôi còn vặn lại người cán bộ xét hỏi: “Để một tài liệu
‘phản động’ tự do lưu truyền trong 20 năm như thế thì trách nhiệm của cơ
quan an ninh ra sao?”. Tất nhiên họ không trả lời được. Và hậu quả của
sự “cứng đầu” cộng với ngây ngô của một anh nhà-giáo-nhà thơ-đi-làm-báo
tưởng rằng trên đời có thứ gọi là công lý, là tôi phải nhận đến 39 tháng
tù trong khi “đầu vụ” chỉ có 16 tháng!
Lẽ thứ hai là quan hệ của tôi với tác giả VKB
vốn không có gì mật thiết. Là một trong số những nhà thơ trẻ nổi bật
của “thế hệ chống Mỹ”, nhưng vì “trót” đọc được tiếng Pháp, tôi sớm giác
ngộ về “Chủ nghĩa xã hội với bộ mặt người” qua những sách báo tiếng
Pháp ở ngay trong Thư viện Quốc gia (Nhà nước cho rằng rất ít người biết
tiếng Pháp nên không kiểm duyệt bỏ những ấn phẩm tiếng Pháp “nhạy cảm”
được nhập vào đó theo con đường viện trợ, trao đổi). Đó là thuyết “chủ
nghĩa hiện thực không bờ bến” của Roger Garaudy, một nhà lãnh đạo Đảng
Cộng sản Pháp, những tư tưởng “xét lại” của George Lukács, nhà lãnh đạo
cộng sản Hungary, tiểu thuyết Docteur Jivago của B. Pasternak,
các tài liệu về Đại hội Đảng Cộng sản Liên Xô lần thứ XX, về những biến
động ở Hungary, Tiệp Khắc… Những sách vở ấy cộng với thực tế nhiều phũ
phàng mà tôi va chạm trong mấy năm dạy học và “đi thực tế sáng tác” ở
vùng công nghiệp Hải Phòng, Quảng Ninh, cộng với sự đổ vỡ niềm tin chiến
thắng sau Tết Mậu Thân và cái chết của “Bác”, khiến tôi ngày càng hoài
nghi sự đúng đắn của chế độ. Tất nhiên tôi cũng nhìn lại phong trào Nhân
văn – Giai phẩm bằng con mắt hoàn toàn khác những gì Đảng dạy. Vì thế,
cuối năm 1969, khi đã viết một số bài thơ “ngoài luồng” không thể công
bố, tôi tìm đến làm quen với anh Văn Cao qua dịch giả Dương Tường.
Chính Văn Cao là người đã khuyến khích tôi tiếp tục lối thơ
“bàng thống” mà tôi đang bước vào. Anh trở nên thân thiết với tôi, và
đã đứng chủ trì buổi tiếp bạn bè văn nghệ trong ngày cưới của vợ chồng
tôi đầu năm 1975. Với Hoàng Cầm thì khác. Không chỉ “có vấn đề” về tư
tưởng, ông còn tai tiếng là con nghiện (thuốc phiện) và chủ quán rượu
chui. Tôi – một nhà thơ trẻ đang được ưu ái, lại là nhà giáo và nhà báo
của ngành giáo dục (BáoNgười Giáo viên Nhân dân), cũng thấy
ngại dây dưa! Mãi sau khi đã chuyển vào Sài Gòn công tác, tư tưởng ngày
càng “diễn biến hòa bình” do tác động của cuộc sống và sách vở tàn dư
của chế độ Sài Gòn, trong một lần ra Hà Nội vào cuối những năm 1970 hay
đầu 1980, tôi mới tìm đến Hoàng Cầm, cũng do Dương Tường đưa dắt. Chính
lần ấy, tôi được nhà thơ khoe một bản thảoVKB do ông chép tay
chữ rất đẹp, bay bướm uyển chuyển, có mấy phụ bản tranh của Bùi Xuân
Phái vẽ các cô gái quan họ. Đó là tập bản thảo mà ông đã bán cho ông Lâm
chủ quán cà phê chuyên sưu tầm tranh của các hoạ sĩ nổi tiếng ở Hà Nội,
nay ông mượn lại, có lẽ để khoe với những người bạn mới, có thể là Việt
kiều chăng? Nhân dịp, tôi đã xin nhà thơ chép cho ba bài Cây – Lá - Quả
đem về Sài Gòn khoe vài người bạn văn nghệ “chui” vốn là dân Sài Gòn cũ
(trong đó có anh Phương Kiến Khánh, sau trở thành nhà thơ Chân Phương ở
Mỹ).
Trong chuyến ra Hà Nội tháng 8 năm 1982, định
mệnh xui khiến tôi lại đến với Hoàng Cầm ngoài chủ ý. Một bữa tôi gặp
Dương Tường trên phố, anh sốt sắng bảo tôi đến an ủi Hoàng Cầm vì nhà
thơ vừa trải qua một bi kịch: con gái yêu của ông là nữ diễn viên kịch
Hoàng Yến chết đột ngột – nghe đâu là tự tử. Tôi đến chơi, lại nghe ông
than là vừa bị mất tập bản thảo VKB mượn lại của Lâm cà phê
(chắc hẳn CA đã lấy đi làm hồ sơ cho vụ án VKB đang chuẩn bị). Ông tỏ ra
rất tiếc xót, vì khó có cơ hội làm lại một tập đẹp như thế. Tôi hứng
lên, nói sẽ làm lại cho ông một tập đẹp hơn thế. Ông bảo tôi đến gặp
Trần Thiếu Bảo ở phố Bát Đàn, nhờ ông này mua giấy và bút bi loại tốt để
ông chép. Trần Thiếu Bảo nhận lời ngay. (Chỗ này, nhân thể nói bài
nghiên cứu của tác giả người Đức Heinz Schütte công bố trên talawas 31/7/2010
có chỗ lầm: ông cựu giám đốc NXB Minh Đức sau khi ra tù không bị chỉ
định cư trú ở Nam Định cho đến chết, ông đã được về lại Hà Nội từ lúc
nào đấy, và vào năm 1982, ông đang chuẩn bị mở quán ăn để sinh sống tại
số 5 (?) Bát Đàn. Thế là việc chép tay VKB tiến hành. Tôi đồng thời đến xin Văn Cao một phác hoạ làm bìa tập thơ VKB,
và xin Bùi Xuân Phái mấy phụ bản. Ít ngày sau, tôi vui sướng có trong
tay một bức hoạ mấy cái lá bay (chắc là “lá diêu bông”) của Văn Cao và 4
phụ bản màu nước của Bùi Xuân Phái vẽ những cô gái quan họ nón quai
thao áo tứ thân. Có một chi tiết mà những ngày đó tôi đã bỏ qua. Trong
thời gian này, tôi hầu như ngày nào cũng đến quán rượu Hoàng Cầm để giục
nhà thơ chép cho xong tập thơ. Một tối, tôi trông thấy trong quán có
một người quen, anh nguyên là giáo viên cùng dạy học với tôi ở Hải
Phòng, nhưng đã chuyển về Hà Nội, nghe đâu làm ở Bộ Công an, vì anh là
cháu ruột ông tướng CA nổi tiếng Nguyễn Công Tài. Thấy tôi, anh cất
giọng lè nhè như của người say rượu bảo: “Cái ông Hưng này đến là rách
việc”. Tôi hồn nhiên không để ý, chỉ cười rồi đi ra. Sau khi bị bắt tôi
mới đoán rằng anh bạn đồng nghiệp cũ có lòng tốt cảnh báo để tôi khỏi sa
bẫy. Nhưng lúc đó tôi hoàn toàn ngây thơ và tự tin việc xin thơ Hoàng
Cầm chẳng có vấn đề gì mà phải đề phòng!
Bìa tập thơ “Về Kinh Bắc” do Trần Thiếu Bảo vẽ
Ngày Hoàng Cầm hoàn thành việc chép VKB, tôi
muốn nhân đó có một cuộc liên hoan nhỏ với các bậc đàn anh để ăn mừng
và cũng là để chia tay lên đường vào lại Sài Gòn. Ông Trần Thiếu Bảo đề
nghị làm ngay tại nhà ông ấy, như cũng để khai trương quán của ông. Đầu
bếp là Phan Tại, nhà viết kịch và cũng là đồng phạm của ông trong vụ xử án “gián điệp phản động Nhân văn – Giai phẩm” năm 1960.
Trong bữa ăn vui vẻ tình cảm dạt dào giữa những người cùng tâm sự (có
Hoàng Cầm, Văn Cao, Bùi Xuân Phái, Trần Thiếu Bảo, Phan Tại; tôi tuy
vong niên nhưng được các đàn anh cư xử như kẻ ngang hàng), ông Bảo khoe
mọi người hai cái “bìa” cho tập VKB và tập thơ của tôi mà ông
trình bày theo lối siêu thực (Trước đó ít lâu, tôi có khoe một tập bản
thảo thơ “chui” của mình cho một số bạn văn nghệ ở Hà Nội, trong đó có
Nguyễn Thuỵ Kha, tập thơ gây ấn tượng khá mạnh vì sự phá cách của nó.
Ông Bảo xin mượn ít hôm). Sau liên hoan, ông Bảo đề nghị tôi cho ông
mượn tiếp tập ấy cùng với tập VKB vừa mới hoàn thành.
Bìa tập thơ Hoàng Hưng do Trần Thiếu Bảo vẽ
Những ngày sau đó, tôi lo chuẩn bị để lên đường,
nên định bụng trước khi đi mới đến nhà ông Bảo lấy lại hai tập thơ.
Không hiểu sao ông Bảo rất sốt ruột, ngày nào cũng đến nhà bà chị tôi
(là nơi tôi ở nhờ trong thời gian lưu lại Hà Nội) thúc giục tôi tới lấy!
(Sau mới ngã ngửa ra là Trần Thiếu Bảo bị CA khống chế, phải làm chỉ
điểm cho họ, ít ra là trong vụ VKB này. Nếu vì lý do gì đó mà tôi không
đến lấy hai tập bản thảo, thì vụ án bị hẫng to!)
Hoá ra họ đã sắp xếp rất chu đáo để “cất vó” VKB
mà tôi là một con cá hẩm hiu ở đâu đến chui đầu vào lưới. Sau này một
anh CA quen thân với gia đình anh cả tôi còn cho biết họ đã bí mật theo
dõi, quay phim tôi suốt nửa tháng trời mà tôi không hề để ý!
Hoàng Hưng trước ngày bị bắt tháng 8/1982
Chiều 17/8/1982, sau khi sắp xếp xong hành lý để
đi chuyến tàu tối xuống Hải Phòng và sáng hôm sau đi tàu biển vào Sài
Gòn, tôi đến nhà Trần Thiếu Bảo lấy lại 2 tập thơ. Vào trong quán, tôi
thấy hai người đàn ông đang ngồi uống nước. Sau vào trại giam đi “cung”
mới biết đó là ông Khổng Minh Dụ ở A25, sau này sẽ là Thiếu tướng Cục
trưởng và cũng là “nhà thơ”, và anh Thuận, trợ lý của ông, sau này sẽ là
Cục phó Cục chống Bạo lọan. Tôi cứ hồn nhiên cầm tập thơ đi ra, lên xe
đạp phóng. Được một đoạn, bỗng có hai anh thanh niên đèo nhau xe gắn máy
ép tôi vào lề đường. Hai anh nhảy xuống, giữ tôi lại, bảo: “Cái xe đạp
anh đang đi là xe của chúng tôi bị mất cắp”. Tôi kinh ngạc, vì tôi đang
đi chiếc xe của bà chị ruột. Đang cãi qua cãi lại, thì một công an mặc
sắc phục ở đâu tiến tới, nói: “Các anh lộn xộn gì thế, mời về đồn giải
quyết”. Đồn CA gần đấy là đồn Hàng Bạc. Vào trong đồn, anh CA xưng là
đồn trưởng, yêu cầu tôi bỏ hết các thứ trong túi xách ra. Thấy tập bản
thảo của Hoàng Cầm, anh ta hỏi: “Cái gì thế này? Thơ à? Thơ của ai
đây?”. Tôi đáp: “Của Hoàng Cầm.” “Hoàng Cầm là ai? Anh ngồi đây đợi, cái
này tôi phải xin ý kiến cấp trên”. Tôi ngu đến mức vẫn chưa biết đây
chỉ là một màn bi hài kịch dàn dựng sẵn.
Sau khoảng 20 phút chờ đợi, anh đồn trưởng bước
vào, bảo: “Đây là ý kiến cấp trên”. Anh giở ra một tờ giấy, đọc: “Lệnh
bắt và khám xét khẩn cấp” vì tội “lưu truyền văn hoá phẩm phản động”.
Thế là nhanh như cắt, hai anh thanh niên “mất xe đạp” lúc nãy hiện
nguyên hình là CA, áp giải tôi lên xe bịt bùng, đưa về… Hoả Lò!
Ngày 20/8/1982 thì đến lượt Hoàng Cầm bị bắt. Còn
Nguyễn Mạnh Hùng, khi ấy đang ở Sài Gòn chuẩn bị bay về Canada. May
được Dương Tường kịp báo hung tin, anh gửi ngay tập bản thảo VKB
cho Cao Xuân Hạo giữ, ra sân bay vô tang. (Tuy nhiên, khi khám xét hành
lý của tôi, CA thu được một bức thư Hoàng Cầm nhờ tôi đưa cho Nguyễn
Mạnh Hùng khi vào Sài Gòn, thư dán kín nên tôi không biết nói gì trong
đó). Hùng bị cấm cửa về Việt Nam trong suốt 20 năm. Chuyến anh trở lại
Việt Nam sau 20 năm ấy, lần đầu tiên hai người “đồng phạm” bất đắc dĩ
chúng tôi mới gặp nhau.
Sau khi tôi và Hoàng Cầm bị bắt, tin đồn lung
tung, có cả tin tôi bị bắt vì mang thuốc phiện lậu! Theo nhà báo Trần
Đức Chính, TBT tờ báo của Hội Nhà báo VN, thì có tờ báo hồi ấy đăng tải
cả một chuyện vụ án mang tên “Vụ án hai ông Hoàng” với nhiều tình tiết
ly kỳ! Gần đây, một số sách báo ở nước ngoài và trên mạng vẫn viết là
Hoàng Hưng bị bắt vì âm mưu chuyển tập thơVKB vào sứ quán Pháp! Mới biết trí tưởng tượng của người ta phong phú thật!
Kết cục của vụ án tóm tắt như sau: Hoàng Cầm sau
mấy tháng bị giam thì kiệt sức vì bị khủng bố tinh thần liên tục mà lại
không có nàng tiên nâu trợ lực, phải nhận tội phản động, chống Đảng,
chống chủ nghĩa xã hội, chống chế độ, để mong sớm được ra.
Tôi không thể nào quên cái buổi sáng ấy trong Hỏa Lò. Sau mấy tháng không thuyết phục được tôi thừa nhận VKB là
“phản động”, CA để tôi nghỉ một hơi dài. Rồi bỗng một hôm tôi lại được
gọi đi “làm việc”. Người CA đưa tôi vào một phòng hỏi cung, nhưng không
có ai trong đó. Mà lại có một tập giấy thếp viết sẵn để trên bàn. Tôi tò
mò giở ra, thì… trời ơi, đó là bản tự khai của Hoàng Cầm, tôi nhận ra
chữ viết rất nắn nót, đẹp, của ông. Tôi đọc lướt, càng đọc càng hoang
mang vì ông nhận tuốt tuột các ý tưởng chống Đảng, đả kích chế độ… trong
tập thơ. Để cho tôi một mình đọc xong, người ta mới đưa tôi trở lại
phòng giam. Và họ bố trí rất khéo, để như tình cờ tôi gặp Hoàng Cầm đang
ngồi ở cổng chờ (giữa khu trại giam và khu “làm việc” có một cái cổng
lớn, sau khi “làm việc” xong phạm nhân ngồi đó chờ “quản giáo” ra nhận
để đưa vào buồng giam). Tôi xông đến bên ông, hỏi gay gắt: “Anh nhận tội
phản động thật à? Sao lại thế?” Hoàng Cầm cúi đầu xuống, không nói gì,
từ khóe mắt ông lăn ra những giọt nước mắt. Đến tận hôm nay, nhớ lại
những giọt lệ tủi nhục của nhà thơ đàn anh, lòng tôi vẫn còn đau. Với
tôi, tự buộc mình phải hèn để có thể tồn tại là điều không gì đau hơn
cho một kẻ sĩ.
Nhưng trong lúc Hoàng Cầm ngong ngóng CA thực
hiện lời hứa (?) cho về vào dịp Tết, thì một số trí thức Pháp do Thiền
sư Thích Nhất Hạnh vận động đã gửi thư cho Lê Đức Thọ đề nghị thả nhà
thơ. Tin đến tai Tố Hữu, ông “bạn thơ” quý hoá phán một câu xanh rờn:
“Nước ngoài can thiệp hả? Thế thì giam thêm 1 năm nữa cho biết!” (theo
lời Hoàng Cầm kể, Hoàng Hưng ghi, đăng trên talawas mở đầu tập VKB 5/4/2007). Thế là Hoàng Cầm bị giam tổng cộng 16 tháng (20/8/1982 – trước Noel 1983).
Còn bản thân tôi, chỉ vì tội bướng, mà bị CA lục
tung nhà trong Sài Gòn suốt một ngày trời. Họ tìm ra một số trang nhật
ký bằng văn vần làm từ đầu thập kỷ 1970 mà CA nhận định là “phản động
gấp 100 lần thơ Hoàng Cầm” (lời ông Khổng Minh Dụ)[2].
Sau gần ba năm điều tra rất công phu mà không tìm thấy gì chứng tỏ tôi
nằm trong đường dây liên lạc với bọn “văn nghệ sĩ phản động hải ngoại”,
cuối cùng, nhờ là “cán bộ nhà nước phạm tội lần đầu”, tôi được đặc ân
“chỉ xử lý hành chính nội bộ chứ không bị truy tố ra toà” (lời viên CA
khi công bố lệnh “tập trung cải tạo” dành cho tôi). Mãi đến cuối năm
1985, nhờ không khí chính trị có phần nới lỏng trước Đổi mới, và nhờ
người anh ruột là bác sĩ phục vụ các cán bộ cao cấp đứng ra bảo lãnh,
tôi mới được về sau 39 tháng tù, với cái lệnh tha mang tội danh được cải
thành “lưu truyền văn hoá phẩm đồi trụy” (!) Không hiểu sao lại có sự
cải đổi từ “văn hoá phẩm phản động” sang “đồi trụy” như thế? Chắc là CA
không muốn có bất cứ bằng chứng nào chứng tỏ có tội danh “phản động”
trong luật pháp Việt Nam, cũng như họ không bao giờ thừa nhận có “tù
chính trị” vậy. (Những người bạn vong niên của tôi bị tù đầy trong vụ án
“xét lại” khi ra tù không ai được cầm lệnh tha hay giấy ra trại!)
Một điều an ủi lớn cho tôi: bị nhà nước bỏ tù,
nhưng tôi được đồng nghiệp bạn bè cảm thông. Thời gian tôi bị bắt, có
chuyện được coi là hy hữu: Báo Người Giáo viên Nhân dân, cơ
quan tôi, hết sức bênh vực tôi. Báo còn trả lương đều đặn và gửi quà cho
tôi, bất chấp CA phàn nàn; phải 2 năm sau, khi CA công bố lệnh tập
trung cải tạo với tôi, báo mới đành ngưng việc ấy và Bộ Giáo dục mới ra
quyết định “cho ông Hoàng Hưng thôi việc vì vi phạm pháp luật bị tập
trung cải tạo” (chứ không “buộc thôi việc” như thường thấy trong các vụ
tương tự). Người có vai trò lớn trong chuyện này là nhà báo Trường
Giang, Bí thư Chi bộ Đảng, Thư ký Toà soạn báo NGVND. Ở Sài Gòn, gia
đình tôi lâm vào cảnh “vợ dại con thơ” cực kỳ khốn đốn, có những bữa
phải ăn chuối trừ bữa, nhưng bù lại đã nhận được sự thông cảm yêu thương
của tất cả bà con khu phố, kể cả anh cảnh sát khu vực, của các thầy cô
gíao dạy cháu Hoàng Ly.
Sau khi ra tù, Hoàng Cầm mất hằng năm trời sống
trong trạng thái thường trực hoảng loạn, hậu quả của thời gian tù ngục.
Nhờ sự động viên của bạn bè văn nghệ ông mới dần dần hồi phục. Sau Đổi
mới, thơ Hoàng Cầm bắt đầu tái xuất, nhưng riêng VKB còn
bị CA ngăn trở dài dài cho đến tận năm 1994 mới ra mắt được. Hoàng Cầm
trở thành gương mặt của truyền thông không thua gì các “sao”, cuối cùng
ông được trao tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học (2007). Tuy nhiên,
cho đến khi ông qua đời (tháng 5/2010), chính quyền không hề có một lời
minh oan hay xin lỗi, đừng nói gì đến bồi thường cho những năm tù đầy
oan ức của ông.
Gặp gỡ ở nhà Hoàng Hưng (Sài Gòn) sau Đổi Mới: từ
trái sang: vợ chồng Hoàng Hưng, nhà điêu khắc Trương Đình Quế (?), vợ
chồng Văn Cao, Hoàng Cầm, nhà điêu khắc Nguyễn Hải
Còn tôi, ngay sau khi tôi ra tù, GS Nguyễn Văn
Hạnh, Thứ trưởng Bộ Giáo dục, thầy dạy cũ của tôi ở Khoa Văn Đại học Sư
phạm, ngỏ ý sẵn sàng nhận tôi làm việc ở cơ quan Bộ. Nhưng tôi chọn tiếp
tục nghề báo, và năm 1988, tập Ngựa biển bao gồm hầu
hết những bài thơ trong tập bản thảo của tôi bị CA tịch thu năm 1982, là
tập thơ “ngoài luồng” đầu tiên tự xuất bản ở nước ta sau Đổi mới, nhờ
được anh Trương Văn Khuê, Giám đốc NXB Trẻ cương quyết bảo vệ. Từ đó tôi
in thơ bình thường. Riêng tập thơ Ác mộng viết về những trải
nghiệm tù đầy thì đến nay vẫn bị các nhà xuất bản từ chối. Tuy nhiên một
số bài trong đó đã được công bố nhờ sự “chịu chơi” của nhà thơ Quang
Huy, Giám đốc NXB Văn hoá – Thông tin, rồi sau đó bài “Người về”được đưa vào những tuyển thơ quan trọng nhất; bản tiếng Anh của nó (Nguyễn Đỗ và Paul Hoover dịch) được đưa vào dự án Tổng tập văn học thế giới
của một tập đoàn xuất bản quốc tế danh tiếng. Riêng có chuyện xuất cảnh
thì tối kỵ. Chắc người ta ngại tôi ra ngoài sẽ trở thành nhân chứng
sống cho “thành tích nhân quyền” của chế độ. Mãi đến năm 2000, do một
đồng nghiệp bảo lãnh trực tiếp với ông Tổng cục trưởng An ninh, tôi mới
được ông đích thân cho phép ra khỏi nước mà không kèm “điều kiện” nào.
Có hai chuyện thú vị về “hậu vụ án VKB”:
Năm 2002, khi tôi về hưu tại báo Lao động, do khiếu nại của tôi, báo Lao động
và Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam đã kiến nghị Bộ Lao động, Thương
binh và Xã hội trả lương hưu cho tôi theo cả thời gian làm việc trước
khi bị bắt (quy định phi lý phi nhân của Bộ này là vứt bỏ hết thời gian
làm việc của cán bộ công nhân viên trước khi họ bị kỷ luật hay bắt
giam, như đã áp dụng với nhà văn Bùi Ngọc Tấn). Lý do được nêu rõ trong
công văn: Ông Hoàng Hưng bị bắt giam vì cầm tập thơ VKB của
Hoàng Cầm mà thời đó coi là phản động, nay xã hội đã có nhìn nhận khác,
quyền lợi của ông Hoàng Hưng phải được trả lại. Kiến nghị bị từ chối.
Nhà báo Nguyễn Thị Hằng Nga, đại biểu Quốc hội, bèn đưa thẳng hồ sơ cho
bà Bộ trưởng Nguyễn Thị Hằng, thế là Bộ này quay 180 độ, đổi ngay
quyết định, phá lệ!
Năm 2005, trên một chuyến bay từ TPHCM ra Hà Nội,
tình cờ tôi ngồi ngay bên cạnh một viên CA trực tiếp hỏi cung tôi trong
vụ VKB. Quả đáng tội, hồi đó ông và tôi đã từng khá căng thẳng với
nhau. Nay ông giữ một chức vụ quan trọng trong ngành an ninh. Ông vui vẻ
chủ động bắt chuyện. Ông nói nhiều chuyện về văn nghệ, rồi bỗng bảo tôi
thế này: “Tập thơ VKB hay thật! Anh phải viết một kịch bản phim về nó đi! Tôi biết chỉ có anh là viết được thôi!”
Lạy Trời! So với bao nhiêu người chịu oan khiên cho đến lúc chết mà chẳng ai biết đến, như ông Lê Nguyên Chí trong vụ Nhân văn – Giai phẩm
chẳng hạn, thì Hoàng Cầm và tôi thế là còn có phúc lắm! Nhớ lại lời ông
CA họ Khổng phán khi tôi cãi rằng nhật ký của tôi để trong nhà, có lưu
truyền đâu mà các ông bắt tội? Ông nói ngay: “May cho anh đấy! Anh mà
lưu truyền thì đi tù không có ngày về”.
Kỷ niệm 25 năm ngày ra tù (30/10/1985 – 2010)
… Các anh bảo chúng tôi
Đi chiến đấu cho ngày mai tươi đẹp
Chúng tôi đi
Vì không sợ chết
Chúng tôi chết
Vì sợ sống hèn
Nhưng sẽ ra sao cái ngày mai ấy?
… Chúng tôi đấy
Đều ngoan ngoãn cả
Anh vừa lòng chứ ạ?
Vâng, chúng tôi cứ khoanh tay ngoan ngoãn ngồi nhìn
Sự nặng nề ngu độn của các anh
Cứ chầm chậm dìm con tàu xuống biển
Nam Dao Nguyễn Mạnh Hùng  Nhânđọc bài viết của Hoàng Hưng, xin chỉnh cho thật chính xác dăm điều riêng tư: từ vụ án VKB tôi phải đợi 6 năm, đến 1988, mới được về Việt Nam trong một phái đoàn GS Đại Học Canada được Bộ Ngoại Giao tiếp đón. Đến năm 1990, mặc dầu có giấy mời của Viện Nghiên cứu Kinh tế Quản lý Trung ương, về đến Nội Bài thì tôi được lịch sự mời ra…với lý do gì đến nay tôi cũng chưa biết, nhưng đoán là sau khi bức tường Berlin sụp đổ thì phải cấp tốc xây hàng rào bảo vệ Hà Nội. Xin Visa vài lần sau đó mà không được, tôi biết thân mình, nhưng khi Trịnh Công Sơn viết thư nói: “… mình hết thời gian rồi”, tôi có gặp bà Đại Sứ Việt Nam thuở đó, xin và được phép về năm 1998. Như vậy, thời gian tôi bị cấm cửa không đến 20 năm như Hoàng Hưng viết: chúng tôi chưa bao giờ kể lể những chuyện này. Nhưng thôi, 20 hay 14, 15 năm thì cũng thế, vù đi một cái là hết kiếp phù sinh. Cái oái oăm là có những nghịch lý khó chấp nhận: khi Sơn đến Quebec thăm tôi năm 1992, anh biết tôi ấm ức, bảo: “… cứ coi họ là những đứa bé nghịch ngợm lấy chân di một đàn kiến…”. Ngẫm nghĩ, anh an ủi cả anh lẫn tôi, tiếp: “… nhưng rồi đứa bé ấy cũng phải lớn lên chứ”. Lớn lên thế nào không biết, nhưng lớn đủ để chính thức nói một lời xin lỗi những con kiến càng cỡ Nguyễn Hữu Đang, Trần Dần, Lê Đạt, Hoàng Cầm… thì chưa! |
Hoàng Hưng nhắc tập VKB có tranh minh họa của Bùi Xuân Phái khiến tôi nhớ đêm Giáng Sinh năm 81. Cùng Nguyễn Tuân, Nguyên Hồng, và Văn Cao đến cà phê Lâm (toét), tôi đã giở từng tờ, lắng mình trong ánh đèn dầu một tốí Hà Nội mất điện. Tập thơ thật đẹp, và Thơ thật hay. Bây giờ, nó lưu lạc đâu rồi? Sau khi được “phục hồi”, Hoàng Cầm in VKB, giấy đen, mực lem nhem, gửi cho tôi, đề “Gửi em để nhớ một năm đầy oan nghiệt nhưng cũng đầy hạnh phúc”. Kèm VKB, anh cũng gửi tôi tập Ngựa Biển của Hoàng Hưng, dặn thơ hay phải đọc. Đấy, cái tội độc nhất của chúng tôi là yêu Thơ. Nhưng có tội, bỏ tù hay bắt lưu đày, cho chúng mày biết tội! Tội của những con kiến… Thế thôi, mà sao vẫn cứ chạnh lòng! N. M. H. Tác giả gửi trực tiếp cho nhà thơ Hoàng Hưng |
Tham khảo:
[i]
Chú thích 2015: Trong những dịp qua Pháp từ năm 2000, HH có tìm hiểu về
việc ba bài thơ của Hoàng Cầm in ở Pháp trước khi ông bị bắt, thì tất
cả các nhà văn, nhà báo người Việt quen biết ở Paris đều khẳng định
không có chuyện ấy.
0 nhận xét:
Đăng nhận xét